Շատ հետաքրքիր պատմություններ կան մեր բնակավայրերի մասին Այդպիսի պատմությունները պարզում են, բացատրում, թե ինչի հետ է կապված մեր բնակավայրի անունը կամ որևէ այլ նշանավոր տեղանվան ծագումը` ժայռի, աղբյուրի, ձորի և այլն։ Նման պատմություններն անվանում են ավանդություններ, զրույցներ։ Ավանդությունները ոչ միայն բացատրում են տեղանունների, անձնանունների ծագումը, այլև պատմում են մեր ժողովրդի կյանքում տեղի ունեցած տարբեր ու հետաքրքրական դեպքերի մասին։ Օրինակ` Զանգեզուրում գտնվող Մթնաձոր վայրի մասին ավանդությունը մեզ տեղեկություն է տալիս, թե ինչպես է առաջացել այդ տեղանունը։
Երևան
Ըստ ավանդության, երբ Նոյան տապանը ջրհեղեղից հետո կանգ առավ Արարատի գագաթին, Նոյը դուրս եկավ տապանից իր երեք որդիների, հարսերի և թոռների հետ և նայեց շուրջ բոլորը: Ջուրը ետ էր քաշվել և նա տեսավ ինչ-որ բան հեռվում: Նոյը ուրախացավ, ձեռքը մեկնեց այդ կողմ և բացականչեց. «Երևաց, երևաց…» Նա նկատի ուներ ցամաքը: Պատմում են, որ հենց այդ բարձրադիր տարածքում հետագայում կառուցեցին քաղաք, որի անունն էլ դրեցին Երևան:
Մթնաձոր
Ժամանակին մի գեղեցիկ աղջիկ է եղել։ Ասում են, որ երբ նա ծիծաղել է` չորս կողմը վարդեր ու ծաղիկներ են բացվել, իսկ երբ լաց է եղել` անձրև է եկել։ Դևերը գողացել են նրան ու տարել ձորի ամենամութ տեղը, ուր երբեք արևի լույս չի ընկնում և չկա ոչ մի կենդանի շունչ։ Աղջիկը սկսել է լաց լինել։ Ասում են նաև, թե մինչև հիմա էլ կա այդ աղջիկը։ Նա միշտ լաց է լինում, դրա համար էլ Մթնաձորում շարունակ թուխպ ու անձրև է լինում։ Մեկ-մեկ էլ, երբ եղանակը պարզվում է, ասում են, թե աղջիկը քնի մեջ ծիծաղում է։
Ապարան
Ավանդությունը պատմում է, որ Արագածի չորս գագաթներին առանց պարանի (անպարան) կախված է Գրիգոր Լուսավորչի արտասուքներով լի կանթեղը։ Այդ կանթեղը մշտավառ է, երբեք չի հանգչում, սակայն տեսանելի է միայն ազնիվ ու արդար մարդկանց։ Անպարան կանթեղի անունով էլ այդ բնակավայրը կոչվել է Անպարան, որ աստիճանաբար դարձել է Ապարան։
Զանգեզուր
Որոտանի ձորում շատ գյուղեր են եղել, ամեն գյուղում էլ` մեկ-երկու եկեղեցի։ Ամեն առավոտ, երբ հնչել են եկեղեցիների զանգերը, ձորը լցվել է նրանց ձայնով։ Լսողներն ասել են. «Զանգի ձո՛ր է, զանգի ձո՛ր է»։ Դրանից հետո բնակավայրի անունը դրել են Զանգեձոր, որն էլ հետագայում դարձել է Զանգեզուր:
Արզնի
Ասում են, որ ներկայիս Արզնիի տարածքում շատ դարեր առաջ ճակատամարտ է տեղի ունեցել հայոց թագավոր Արա Գեղեցիկի և Ասորեստանի թագուհի Շամիրամի միջև։ Այդ ճակատամարտում Արան զոհվում է։ Շամիրամը հրամայում է իր զինվորներին` գտնել Արայի դիակը։ Քանի որ, բացի Շամիրամից, ոչ ոք չէր ճանաչում Արային, զինվորներն իրենց գտած դիակները բերում են, որ նա զննի։ Ամեն անգամ նրանք ասում են իրենց թագուհուն. «Ա՛ռ, զննի»։ Դրանից հետո այդ վայրը սկսեցին կոչել Արզնի:
Քանաքեռ
Քանաքեռ գյուղը գտնվել է պատմական Կոտայք գավառում: Կոտայք գավառի մասին տեղեկություններ են պահպանվել 7-րդ դարի Աշխարհացույցում, հայկական հին ձեռագրերում, հիշատակարաններում: Կոտայք անվան ծագման մասին, ըստ Արքեպիսկոպոս Սմբատյանց Նախիջևանցու, կան տարբեր կարծիքներ: Ոմանք ասում են, թե՝Կոթաքար քաղաքի բնակիչները, զավթելով այս գավառը, այն անվանել են Կոտայք: Ոմանց կարծիքով եղել է Կոտե անունով մի իշխան, որի անունից էլ մնացել է այդ անունը: Հին հիշատակարաններում պահպանվել են գյուղի հիմնադրման և նրա անվան ստուգաբանության վերաբերյալ զանազան ավանդություններ: Ըստ մի ավանդության` Քանաքեռը կամ Քամաքերը բնակատեղին է եղել Նոյի Քամ որդու՝ հիմնված ջրհեղեղից անմիջապես հետո: Մի ուրիշ ավանդություն պատմում է, թե հին ժամանակներում այդ գյուղի մերձակայքում` Դարաբաս բլրի վրա, բնակվելիս է եղել մի թագավոր` Քանան անունով: Վերջինս ունեցել է մի քույր, որ բնակվել է այն վայրում, ուր հիմա գտնվում է Քանաքեռը: Այդ աղջկան տեղի բնակիչները սովորություն են ունեցել կոչելու Քանանի քույր: Եվ այսպես՝ Քանաքույր և Քանաքեռ: Դարաբաս բլրի վրա դեռևս մնում են վերոհիշյալ իշխանի պալատի հիմքերը: Հովհաննես եպիսկոպոս Շահխաթունյանցը, վերցնելով ժողովրդական ավանդությունը, Դարաբասի գոյությունը փորձում է հիմնավորել, թե այդ պալատն իրոք Քանան իշխանինն է եղել և նա իշխել է այնտեղ, քանի որ վերջինս պատմական անձնավորություն է եղել:
Ծարավ-աղբյուր
Հրազդան գետի ձախ ափին, ժայռի տակից դուրս է հորդում Ծարավ- աղբյուրը: Ժողովրդի մեջ մինչև այժմ էլ պահպանվել է երկու ավանդություն: Իբր գյուղի երկու մեծավորներ ինչ-որ հարցի շուրջ վիճելիս են լինում: Նրանցից մեկը, որն ավելի խորամանկ էր, մյուսին նսեմացնելու համար, ասում է. «Ես քեզ կտանեմ աղբյուրը, ծարավ հետ կբերեմ»: Իսկ մյուսն համառում է, և երկուսով իջնում են Հրազդանի կիրճի ամենավճիտ ու սառը ջուր ունեցող աղբյուրից մեկի մոտ: Ընդդիմախոսը փորձում է ջուր խմել, մյուսն ասում է, թե այդպես չի լինի. մի վկա չկա, որ հաստատի ջուր խմելու փաստը: Դրա համար հարկավոր է գյուղ գնալ, մարդ բերել, որ ներկա լինի այդ արարողությանը: Համաձայնվում են, ձորից բարձրանում են, մտնում գյուղ՝ վկա բերելու: Իսկ գյուղում համագյուղացիները սպասում էին նրանց վերադարձին: Աղբյուրից մեծավորի ծարավ հետ դառնալու մասին լուրն արագ տարածվում է Քանաքեռում: Այդ ժամանակվանից աղբյուրի անունը քանաքեռցիք դնում են Ծարավ աղբյուր: Երկրորդ ավանդության համաձայն` Ծարավ աղբյուր է կոչվում այն պատճառով, որ այդ աղբյուրի ջուրը շատ սառն է ու անուշահամ, ծարավ մարդը խմելով չի կշտանում: Այդ մասին կա նաև ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի վկայությունը: Նա գրում է. «Քանաքեռի հյուսիսային կողմը` ձորում` Հրազդանի ափին, մի մեծ աղբյուր կա, որը կոչվում է Ծարավ աղբյուր:Այս անունը, ասում է, առաջացել է նրանից, որ ինչքան ջուր խմեն այս աղբյուրից, ծարավը չի հագենա, ծարավ կմնան: Հայ մեծ լուսավորիչ Խ. Աբովյանը մանկության տարիներին շատ է խաղացել այդ աղբյուրի մոտ: Ծարավ աղբյուրի անուշ ջուրը հաստաբուն ընկուզենիների և պտղատու ծառերի ստվերը, կանաչ, ծաղկապատ տարածությունները, գարնան, ամռան ու աշնան ամիսներից կանչել են Քանաքեռի, Երևանի, անգամ Հայաստանի ծայրամասերի բնակիչներին՝ այնտեղ իրենց հանգիստն անցկացնելու: Ձորն առանձնապես բազմամարդ է եղել Համբարձման տոներին, որը սովորաբար նշվել է բնության գրկում:Այնքան գեղատեսիլ ու նշանավոր էր Ծարավ աղբյուրն իր շրջակայքով, որ, ինչպես Աբովյանն է գրում Զրնդեհից էլ մարդիկ Համբարձման տոնին գալիս էին այստեղ:
Խաղողի մասին
Ասում են, որ Նոյն Արարատ լեռան ստորոտում՝ Արարատյան դաշտում, տնկեց խաղողի առաջին որթը: Այն իր հետ տապան էր բերել Նոյի ուղեկիցներից մեկը:
Այսինքն՝ խաղողի հայրենիքը հայերի երկիրն է: Արարատյան դաշտի խաղողը տարբերվում է աշխարհի մյուս տեղերում աճող խաղողից: Այն արտասովոր համ ունի. քաղցր է ու հյութեղ, և իզուր չէ, որ երբ առաջին անգամ տեղի բնակիչները խաղող կերան, շատ հավանեցին: Նրանց գրավել էր այդ մրգի և՛ տեսքը, և՛ մեղրածոր համը: Դրա համար էլ նրանք սկսեցին մտածել, թե ինչ անեն, որ այդ հրաշալի ու հյութեղ պտուղը ճաշակեն ոչ միայն աշնանը, այլև ձմռանը: Նրանք խաղողի ոսկեզօծ հատիկները լցրեցին մեծ տաշտի մեջ և այն տեղավորեցին մութ մառանում: Համոզված էին, որ երբ ձյունը նստած լինի, իրենք նորից հաճույքով կըմբոշխնեն քաղցրածոր պտուղը: Եկավ ձմեռը: Մարդիկ գնացին ու տեսան, որ խաղողի կլոր հատիկները ճխլվել, ջուր են դարձել: Նրանք ափսոսացին դեն նետել խաղողը: Մեկ էլ վրա ընկան և ուզածի չափ խմեցին քաղցր հյութը: Անմիջապես բոլորի տրամադրությունը բարձրացավ, և սկսվեց մի խենթ ուրախություն: Հետո մարդիկ սկսեցին իրենք ճմլել խաղողի հատիկները, որպեսզի հյութը մինչև վերջ կարողանան քամել: Այսպես հայոց երկրում ծնվեց գինին: Այն չարաշահողը միշտ ծիծաղելի վիճակի մեջ է ընկնում:
Թթենի
Ասում են՝ մետաքսագործ թիթեռը՝ շերամը, կանանց համար ժանեկազարդ ու նրբահյուս մի շրջազգեստ էր գործել, որը կախարդական զորություն ուներ. այն հագնողը վայրկենապես գեղեցկանում էր և օրերով քաղց չէր զգում: Մի շրջազգեստով աշխարհն օրըստօրե լցվում էր սլացիկ ու գեղակազմ կանանցով, որոնք բարյացակամորեն իրար էին փոխանցում առեղծվածային զգեստը:Այդ գեղեցկուհիներից մեկը, դառնալով արքայի ընտրյալը՝ նրա թագուհին, մի օր հայտարարում է, թե այսուհետ միայն ինքն է կրելու հրաշագործ զգեստը: Կանայք, խիստ վրդովված ամբարտական թագուհու անարդար վարմունքից, ըմբոստանում և ներխուժելով պալատ՝ քաշքշելով` պատառոտում են շրջազգեստը: Եվ ո՛վ զարմանք: Հազար կտոր դարձած շրջազգեստը հանկարծ դուրս է պրծնում զայրացած կանանց ձեռքերից և սկսում կերպարանափոխվել. ամբողջական մասը վերածվում է դարչնագույն ծառաբնի, կտորները՝ ճյուղերի, որոնք, հետզհետե տերևակալում են լայն ու բազմերիզ սաղարթներով: Այսպես է իբր ստեղծվել հայոց հինավուրց թթենին: Այդ ժամանակվանից էլ թթենու պտուղը քաղցր է, իսկ տերևը՝ մետաքս ստանալու նյութ: Սնվելով թթենու տերևներով՝ շերամորդը հազար հինգ հարյուր մետր երկարությամբ չընդհատվող մետաքսաթելից հյուսում է փոքրիկ պատյան, որին մարդիկ «բոժոժ» են անվանում:
Փշատենի
Ասում են՝ մի ջրաղացպան, որն աչքի էր ընկնում իր անսահման աշխատասիրությամբ, մի անգամ՝ շատ հոգնած ժամանակ, միրգ է ուզում ուտել: Բայց զգում է, որ լրիվ ուժասպառ է եղել: Նա հազիվ կարողանում է դուրս գալ ջրաղացից ու գետնին է ընկնում: Ջրաղացում դեռ շատ ցորեն կար, բայց նա վեր կենալու ուժ չուներ, որ վերջացներ աշխատանքն ու շուկա գնար իր համար միրգ առնելու: Մտածեց, որ շուկան շատ հեռու է, աշխատանքը՝ անընդմեջ ու այդպես էլ առանց միրգ ճարելու քնում է: Գիշերը նա երազում տեսնում է պտղաբերության աստվածուհուն՝ Անահիտին, որն աչքի էր ընկնում իր բարերարությամբ ու մարդասիրությամբ: Նա հաճախ էր ուշադրություն դարձնում ջրաղացպանի անձնազոհ աշխատանքին: Աստվածուհին ասում է ջրաղացպանին. «Ջրաղացիդ ալյուրից ծառ ստեղծեցի, որի պտուղի մեջ և՛միրգ ու մրգահյութ կա, և՛ հաց ու ալյուր: Հենց որ ջրաղացից դուրս գաս բակ, դու կտեսնես այդ ծառը»: Աստվածուհին ասաց այդ խոսքերն ու անհայտացավ ամպանման մառախուղի մեջ: Ջրաղացպանն անհամբեր սպասում էր, թե երբ է լույսը բացվելու: Շատ էր ուզում, որ իր երազն իրականություն դառնա: Նա ապշում է, երբ առավոտյան բակում՝գետակի ափին, տեսնում է ալյուրոտ ծառը՝ արծաթափայլ ու թավշե տերևներով ու ոսկեգույն, ալրաթաթախ պտուղներով: Ջրաղացպանը վազում է դեպի հրաշալի ծառը և ծնկում նրա առաջ: Ասում են՝ հենց այսպես է ծնվել առաջին փշատենին: Հոտավետ ու քաղցրահամ փշատի ծառը, որ ապրում է քառասուն տարի, և որը ոչ միայն բերանն է քաղցրացնում, այլև՝ հոգին, շուտով մեծ տարածում է գտնում Հայաստանում և սիրվում բոլորի կողմից: Փշատը՝ հայկական առասպելական պտուղ է՝ ժողովրդի հույսի և համբերության խորհրդանիշը:
ԳԵՂԱՐԴ
Գեղարդը գտնվում է Երևանից հարավ-արևելք, նրանից երեսունհինգ կիլոմետր հեռավորությաև վրա, տեղադրված է Ազատ գետի վերին հոսանքում, նրա աջ ափին, պատմական Գեղարդաձորում։ Գեղարդը համարվում է հայրենի տեսարժան վայրերից մեկը, որը հայ վարպետների ու ճարտարապետների անսովոր ու դժվարին աշխատանքով միակտուր քարից կերտված վանք է, ունի երկհարկանի քարակերտ տաճարներ և դրան կից էլ՝ եկեղեցի։Քանի որ վանքը կերտվել է լեռան լանջին՝ այրերի մեջ, դրա համար էլ ժամանակին ստացել է Այրիվանք կամ Քարայրների վանք անունը։Սակայն ժամանակի ընթացքում, 14-րդ դարից Այրիվանք կամ Քարայրների վանք անվանմանը փոխարինեց Գեղարդ անունը, երբ այստեղ, որպես ավելի ապահով վայր, ս. Էջմիածնից տեղափոխվեց ավանդական Գեղարդը։ Նախ մի քանի խոսք Գեղարդի մասին, որից առաջացել է Այրիվանքի նոր անունը։ Գեղարդը զենքի մի տեսակ է` բաղկացաւծ փայտե կոթից, որի գլխին ամրացված է տափակ եռանիստ սրածայր երկաթյա տեգ։ Այն Գեղարդը, որով ըստ Նոր Կտակարանի, Գողգոթայում խաչված Քրիստոսի կողքը խոցեց հարյուրապետը, դարձավ քրիստոնեական աշխարհի համար սրբություն։ Այդ նվիրական տեգը՝ Գեղարդը, ինչպես ասվեց մինչև տասնչորսերորդ դարը պահվում էր ս. Էջմիածինում։
Բայց պատմական իրադրությունների անբարենպաստ պայմանների և հատկապես մոնղոլ-թաթարական արշավանքների հետևանքով հայ ժողովրդի համար ստեղծվեց մռայլ և անապահով ժամանակաշրջան։ Ուստի հարկ եղավ Գեղարդը Էջմիածնից տեղափոխել ավելի ապահով, թշնամու աչքից հեռու մի անկյուն։
Մոտ հինգ դար այստեղ պահվեց Գեղարդը, և ժողովուրդը Այրիվանք ուխտ գնալիս, ուղղակի ասում էր. «Գնում ենք ս. Գեղարդ՝ ուխտի» կամ «Գնում ենք Գեղարդավանք»։ Ժամանակի ընթացքում էլ նվիրագործվեց վերջին անունը։ Գեղարդ անունը ստացավ ոչ միայն վանքը, այլ Գեղամա լեռների մի ճյուղը, որը ձգվում է դեպի հարավ և կոչվում է Գեղարդասար։ Նա է առաջացնում այն կիրճը, որով հոսում է Ազատ գետի վերին հոսանքը։ Ձորը նույնպես կոչվեց Գեղարդաձոր։ Գեղարդի դիրքը շատ բանաստեղծական է, կլիման՝ առողջարար։ Անցյալում նա Էջմիածնի միաբանության համար ամառանոցային վայր է եղել։ Ինչ վերաբերում է ավանդական Գեղարդին, ապա այն կրկին Էջմիածին բերվեց, ուր մնում է մինչև օրս և հայոց եկեղեցու նվիրական ու վավերական հնությունների հետ պահվում է վանքի թանգարանում:
Գեղարդի հետ կապված կան շատ զրույցներ; Ահա նրանցից մեկը:
Լսած լինելով Գեղարդի վանքի հրաշագործությունների համբավը՝ Լենկթեմուրը որոշում է անձամբ փորձել այն։ Անթիվ զորքով հարձակվում է ամայի ձորի վրա և հոխորտանքով ու ծաղրաբանությամբ հրամայում է բերել իր մոտ Գեղարդի Սուրբ նշանը։ Հենց որ բարձրացնում են նիզակները Սուրբ նշանին հարվածելու, անմիջապես բյուրավոր աներևույթ զրահավորված զինվորներ գույնզգույն համազգեստներով, ամեն կողմից հարձակվում են թշնամու վրա։ Իրարանցում է ընկնում Թեմուրի զորքի մեջ. ոմանք փախուստի են դիմում, ուրիշների ձեռքերն են չորանում, շատերը կուրանում են։ Տեսնելով այդ՝ սարսափահար Լենկթեմուրը թողություն է խնդրում Սուրբ նշանից և մեծամեծ պարգևներ խոստանալով նրան, ետ է վերադառնում:
Գառնի
Երևանից քսանութ կիլոմետր հարավ-արևելք գտնվում է Գառնի բնակավայրը, որը մտնում է Աբովյանի շրջանի մեջ։ Գառնին գտնվում է Ազատ գետի ափին, որի անդնդախոր ձորի վրա էլ ձգվում է Գառնիի բեբդի ավերակները։ Գառնին ժամանակին եղել է անառիկ բերդ և հայոց արքաների համար ամառանոցային վայր է եղել։ Այս բարձրադիր մասում է գտնվում նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։
Գառնի անվան ստուգաբանությունը մեզ է հասել պատմահայր Մովսես Խորենացու միջոցով։ Ինչպես հայտնի է, դեռ վաղ անցյալում շատ ժողովուրդների մոտ, այդ թվում և հայերի, տեղանունների առաջացման ավանդական ստուգաբանության եղանակ էլ կար։
Նրանցից մեկն էլ հենց Գառնի տեղանվան ստուգաբանությունն է, որը կապվում է Հայկազյան Գեղամ նահապետի թոռան՝ Գառնիկի անվան հետ։ Գեղամ նահապետը Ամասիայի որդին էր և, ըստ ավանդական պատմության, գահակալել է 50 տարի, այն է մ. թ. ա. 1900—1850 թթ.։ Նա գաղթել է հարավից՝ Արմավիրից և գնացել է հյուսիս։ Ճանապարհին կանգ է առել ներկա Գառնիի տեղում, որը իր գեղատեսիլ բնությամբ գրավել է նահապետին։ Հրապուրված այդ բնությամբ` Գեղամը մի դաստակերտ է հիմնում, որը նրա անունով սկզբում կոչվել է Գեղամի։ Բայց Գեղամը այդ ավանը թողնում է իր թոռանը՝ Գառնիկին։ Իսկ ինքը շարունակում է ճամփան դեպի Սևանի ավազան։ Այստեղից էլ ավանդական հենքով ստեղծված ժողովրդական ստուգաբանությունը, այն մասին, թե ինչպես դաստակերտը Գառնիկի անունով կոչվել է Գառնի: Գառնիի տեսարժան վայր դառնալու հարցում մեծ դեր է խաղում ոչ միայն նրա գեղատեսիլ բնությանը, այլև, ամրոցի հեթանոսական տաճարը: Այս կոթողը կառուցումը վերագրում են Տրդատ 1-ին թագավորը գահակալության ժամանակաշրջանին, այն է՝ 66 թվականից հետո։
Քրիստոնեության տարածումից հետո Գառնիի տաճարը օգտագործվել է աշխարհիկ նպատակով։ Նա եղել է Տրդատ 3-րդ թագավորի քրոջ՝ Խոսրովդուխտի ամառանոցը։. Դրա համար էլ Գառնին կոչվել է նաև «Տրդատի հովանոց»։ Տաճարը կանգուն է մնացել մինչև տասնյոթերորդ դարը և ավերվել է 1679 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցած ուժեղ երկրաշարժից։ Կործանված տաճարի մասերը, նրբաքանդակ սյուների կտորներն ու պատերի քարերը, խոյակներն ընկած էին տաճարի շուրջը։ Այդ հոյակապ հուշարձանն այսօր, վերականգնված վիճակում, շարունակում է հիացմունք պատճառել մարդկանց և հանդիսանում է համաշխարհային արժեք ներկայացնող հայ ժողովրդի հեթանոսական շրջանի նյութական կուլտուրայի հոյակապ կոթողներից մեկը։ Գառնիի նրբագեղ տաճարի վերականգնումը կատարվել է Ալեքսանդր Սահինյանի ջանքերի շնորհիվ։ Ինչպես ասված է, յուրաքանչյուր քար գտել է իր տեղը։
Զվարթնոց
Երևանից Էջմիածին տանող ճանապարհին, դեռ Էջմիածին չհասած, մոտ հինգ կիլոմետր հեռավորության վրա, ճանապարհից ձախ գտնվում է հայ ճարտարապետության կոթողներից մեկի՝ Զվարթնոցի տաճարի ավերակները։ Տաճարը կառուցվել է 7-րդ դարում, Ներսես կաթողիկոսի կողմից, որն իր շինարարական գործունեության համար ստացել է «Շինարար» անվանումը։ Զվարթնոցը մարմնավորել է իր ժամանակի հայ ճարտարապետության նվաճումները։ Իրավացիորեն համարվում է համաշխարհային ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը։ Ներսես Շինարար կաթողիկոսը որպես նրբանկատ մարդ՝ անհարմար գտավ բազմաթիվ կրոնավորների Վաղարշապատ քաղաքի կենտրոնում, Կաթուղիկեի մոտ բնակվելը։ Այդ նպատակով էլ կենտրոնից մոտ յոթ կիլոմետր հեռու Առապար Վաղարշապատի1 կոչվող դաշտում կառուցվեց հոյակապ տաճար, որին անվանում էին Առապարի ս. Գրիգոր։ Եվ քանի որ հիմքում ամփոփվեց Գրիգոր Լուսավորչի մասունքը, իսկ տեղագրական առումով էլ գտնվում էր Առապար Վաղարշապատի հարթության սահմաններում, այստեղից էլ տաճարը կոչվեց Առապարի ս. Գրիգոր։ Ի դեպ, տաճարը կառուցվեց այն ճանապարհի վրա, որտեղով Գրիգոր Լուսավորիչը Վաղարշապատ ժամանեց, և նրան դիմավորելու գնաց Տրդատ թագավորը։ Ենթադրվում է, որ Ներսես Գ. կաթողիկոսը ի հավերժացումն այդ հանդիպման, տաճարը կառուցեց այդտեղ։ Ժամանակի ընթացքում Առապարի ս. Գրիգոր տաճարը ավելի հայտնի դարձավ Զվարթնոց անունով կամ Երկնավոր Զվարթնոց։ Այդպես էր կոչվում, որովհետն այն նվիրված էր նաև երկնային զվարթուններին։ Չէ՞ որ զվարթուն հայերեն նշանակել է նաև հրեշտակ։ Այնպես որ Զվարթնոց նշանակում է նաև «Հրեշտականոց»։Տաճարը բարձր էր, զարմանալի հոյակապ, արժանի աստվածային իր պատվին ու կոչմանը։ Նրա ճարտարապետական ոճը և գեղեցկությունն այնքան նշանավոր էին դարձել, որ Գագիկ Ա թագավորը հետագայում Անի քաղաքում նույն ոճով ս. Գրիգոր անունով եկեղեցի կառուցեց։ Պատմում են նաև, որ տաճարի օծման արարողությանը ներկա է լինում Բյուզանդական Կոստանդին երրորդ կայսրը։ Վերջինս հիացած տաճարի հոյակապությամբ, վերադարձին իր հետ է տանում տաճարի ճարտարապետին, որպեսզի նման տաճար կառուցվի Կոստանդնուպոլսում, բայց ճանապարհին ճարտարապետը հիվանդանում և մահանում է, իսկ կայսրն էլ վշտացած հրաժարվում է իր ծրագրից։ Ներսես Շինարար կաթողիկոսը, այդ առապարը, այսինքն՝ քարոտ ու ամայի վայրը, բուրաստան դարձրեց։ Քասաղ գետից ջուր բերել տվեց, տնկեց այգիներ և աճեցրեց փարթամ բուսականություն։ Այդ հոյակապ չքնաղարվեստ, հրաշապայծառ տաճարը իրոք որ եղել է «Զարմանացուցիչն տիեզերաց» և երեք դար զարդարել է Արարատյան աշխարհը։ Տասներորդ դարում այն արդեն կործանված էր, և նրա ավերակները ժամանակի ընթացքում ծածկվեցին հողով ու ավազով։ Ինը դար հետո միայն, շնորհիվ Էջմիայծնի միաբան Խաչիկ վարդապետ Դադյանի կատարած պեղումների (1901— 1907 թթ.), տաճարի փլատակները երևան եկան։ Անվանի ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանի մանրամասն ուսումնասիրությունները վերականգնեցրին տաճարի իսկական պատկերը։ Հայտնի դարձավ, որ տաճարը եղել է բոլորակ, եռահարկ, հայկական թմբուկով, գմբեթաշեն մի ինքնատիպ կոթող։
Էջմիածին
Էջմիածին քաղաքը սկզբնական շրջանում հայտնի է եղել տարբեր անուններով: Շատ վաղ անցյալում, դեռ մեր թվականությունից առաջ, ըստ մեր պատմահայր Մովսես Խորենացու, կոչվել է Արտեմիդ քաղաք։ Ապա Ավան Վարդգեսի կամ Վարդգեսավան, իսկ երբ Վաղարշ թագավորը այն պարսպապատեց, ապա կոչվեց Վաղարշապատ, վերջապես մեր թվականության 5-րդ դարում որոշ ժամանակ հայտնի էր Նոր քաղաք անվան տակ, բայց այն տարածում չգտավ և ավելի ընդունելի եղավ Վաղարշապատ անվանումը։ Իսկ երբ 303 թվականին կառուցվեց Մայր տաճարը, դրանից հետո Վաղարշապատ անվան զուգընթաց գործածական դարձավ նաև Էջմիածին անունը։
Ծանոթանանք այդ անվանումների առաջացմանը քիչ մոտիկից։ Սկսենք ավելի վաղ ժամանակվանից, երբ ներկա Էջմիածինը կրում էր Արտեմիդ քաղաք անվանումը։ Քաղաքը այդպես է կոչվել ի պատիվ Արտեմիդ դիցուհու։ Թերևս հարց առաջ գա, թե ի՞նչ ընդհանրություն կա հայկական քաղաքի և «հունական դիցուհու՝ Արտեմիդի անվան հետ։ Դա ունի հետևյալ բացատրությունը։ Հելլենական մշակույթի տարածման շրջանում հայկական աստվածները համադրվեցին հունական աստվածների հետ։ Այսպես, Արամազդը Զևսի հետ, Անահիտը՝ Արտեմիդի, Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեի, Տիրը՝ Ապոլոնի, Միհրը՝ Հեփեստոսի, Նանեն՝ Աթենասի, Վահագնը՝ Հերկուլեսի։ Իսկ հայ թագավորներն էլ Հունաստանից Հայաստան բերեցին այդ աստվածներից մի քանիսի արձանները։ Այստեղից էլ հայերի մոտ մուտք գործեց նաև կուռքերի պաշտամունքը։ Օրինակ, Անի–Կամախում դրվեց Արամազդի (Զևսի) արձանը, Արմավիրում և Բագառիջում Անահիտի (Արտեմիդի) արձանը և այլն։ Հայոց Տիգրան երկրորդ թագավորը Բագառիջում Արտեմիդին նվիրված մեհյան կառուցեց, որի առջև կանգնեցրաւծ էր Արտեմիդի արձանը։ Սակայն հայ ժողովուրդը ժամանակի ընթացքում մոռացավ հունական անունները և պահպանեց հայկականը։ Իսկ քրիստոնեության տարածման շրջանում էլ վերացան բագիներն ու կուռքերը։ Ինքնին հասկանալի է, որ ժամանակի ընթացքում Արտեմիդ քաղաքի անունն էլ պետք է փոխարինվեր հայկականով։ Այդպես էլ եղավ։ Վարդգես իշխանի կողմից քաղաքը բարեկարգվեց և վերանվանվեց Ավան Վարդգեսի։ Տիգրան երկրորդի օրոք Վարդգեսի ավանը արդեն ծաղկած և վաճառաշահ բնակավայր էր, Տիգրանի ժամանակ այս ավանում շատ հրեա գաղթականներ բերվեցին։ Վարդգեսի ավանի պարսպապատումը կատարում է Արշակունի թագավորներից Վաղարշը։ Նա Տիգրան Գ-ի որդին էր, որը թագավորեց մեր թվականության 193—213 թվականներին։ Նրա անվան են կոչվել պատմական Հայաստանում Վաղարշակերտ և Վաղարշավան քաղաքները։ Ինչպես հայտնի է նրա անունով է կոչվում նաև Վաղարշապատը։ Այդ մասին Մովսես Խորենացին գրում է. «Այժմ Վաղարշը պատեց պարսպով և ամուր պատվարով և կոչեց Վաղարշապատ…»։Վաղարշապատը եղել է ոչ միայն Հայաստանի հինավուրց աթոռանիստ քաղաքը, այլև, արքունի ձմեռանոցը, ինչպես նաև քրիսիտոնեության օրրանը։ Վաղարշապատի անվան հետ է կապված նաև Գրիգոր Լուսավորչի անունը, որի հորդորանքով էլ Տրդատ թագավորը կառուցում է քրիստոնեական հնագույն արվեստի կոթողներից մեկը՝ Էջմիածնի Մայր տաճարը։ Այն էլ 303 թվականին, որը և հանդիսանում է հայ ճարտարապետության հնագույն կոթողներից մեկը, և քրիստոնեական ամենահին տաճարը՝ Եվրոպայում։ Մայր տաճարի կառուցման, տեղի ընտրության մասին մեզ է հասել հետևյալ ավանդությունը։ Գրիգոր Լուսավորիչը, երբ ելնում է Խոր Վիրապից և քրիստոնեություն տարածում Հայաստանում, ապա տեսնում է նշանավոր տեսիլք. Քրիստոսը՝ Աստծու Միածին որդին, ոսկե մուրճը ձեռքին իջնում է երկնքից և ցույց տալիս տաճարի կառուցման տեղը։ Մուրճով խփում է այնտեղ, որտեղ գտնվում էր Սանդարամետի գետնափոր մեհյանը։ Այդ տեսիլքի ժամանակը համարվում է 302 թվականը: Տոնը նշվում է 35 օրվա շարժականությամբ՝ մայիսից-հունիս ընկած ժամանակվա օրերից մեկում (սկսած մայիսի 24-ից մինչև հունիսի 27-ը ընկած օրերից մեկում)։ Հայ եկեղեցին նվիրագործել է այդ օրը և համարում է որպես Էջմիածնի տոն («Տոն կաթուղիկե Էջմիածնի»)։ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը իր երազը պատմում է Տրդատ թագավորին և հաղորդում, որ այդտեղ, ուր տեսիլքով իջել է Միածինը, տաճարը կառուցվի։ Ի դեպ, Տրդատը նոր էր վերադարձել Բագրևանդից, ուր նա մկրտվել էր։ Թագավորը հավանություն է տալիս այդ գաղափարին։ Պատմում են, որ Աշխեն թագուհին ու թագավորի քույրը՝ Խոսրովադուխտը, նույնպես ոգեշնչված այդ գաղափարով, անմիջական մասնակցություն են ունենում այդ գործին։ Այսպիսով 303 թվականին կառուցվում է Մայր տաճարը և ի հավերժացումն ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսած երազի՝ կոչվում է էջ Միածին, այսինքն՝ Միածինի իջնելու տեղը։ Իսկ Միածինը, ինչպես ասվեց, մակդիրն է Քրիստոսի։ Մայր տաճարի ներսում, գլխավոր գմբեթի տակ, կա ավանդական մի սեղան, որը «իջման սեղան» է կոչվում։ Ի դեպ, չնայած Մայր տաճարը կոչվում է Էջմիածին, բայց այն նվիրված է ս. Աստվածածնին, որի տոնը կոչվում է «Վերափոխումն ս. Աստվածածնի», որովհետև քրիստոնեական եկեղեցին ընդունում է, որ այդ օրը Քրիստոսը եկել է իր մորը երկինք փոխադրելու։ Այդ տոնը ժողովրդի մոտ հայտնի է ուղղակի, Աստվածածին անունով։
Մայր տաճարի շինարարությունը ավարտելուց հետո, նրա շուրջն էլ ստեղծվեց միաբանություն և կաթողիկոսարան։ Մայր տաճարը իր գոյության տասնվեց և կես դարերի ընթացքում ենթարկվել է բազմաթիվ վերակառուցումների, դրա հետևանքով էլ զգալիորեն խախտվել են նրա նախնական ձևերը։ Առաջին աթոռակալը եղել է ս. Գրիիգոր Լուսավորիչը։ Այնուհետև Գրիգոր Լուսավորչին հաջորդեցին 18 կաթողիկոս մինչև 453 թվականը, երբ քաղաքական հանգամանքները ստիպեցին Մայր աթոռը Դվին տեղափոխել։ Դրանից մոտ 10 դար հետո, 1441 թվականին Մայր աթոոը վերստին Էջմիածին փոխադրվեց, ուր և գտնվում է մինչև այսօր: Էջմիածնի տաճարը դարձավ հայկական հնագույն և ամենագլխավոր վանքի կորիզը, «Մայր եկեղեցյաց հայոց»։ Վաղարշապատ և Էջմիածին անունները սերտորեն կապվեցին հայ ժողովրդի պատմության հետ և եղան նրա անցյալի հիշողությունների և դեպքերի լուռ վկաներ։ Սովորաբար Էջմիածին անունը տրվել է վանքին, իսկ Վաղարշապատ կոչվել է քաղաքը։ Էջմիածին անունը ժամանակի ընթացքում դարձավ ոչ միայն հատուկ անուն Վաղարշապատում հիմնած վանքի համար, այլև այդ անունով կոչվեցին Հայաստանում և նրանից դուրս կառուցվող եկեղեցիները։
Պատմությունից հայտնի է, երբ Շահ Աբասը տասնյոթերորդ դարի սկզբին Արարատյան դաշտից հայերին գաղթեցրեց Իրան, և Սպահանի մոտ հիմնվեց Նոր Ջուղա քաղաքը, ապա նա կարգադրեց, որ Էջմիածնից քարեր տանեն և դնեն հայոց նորաստեղծ եկեղեցու հիմքում։ Դրանով նա ուզում էր հայերին Էջմիածնի կաթուղիկեից անջատել։ Ճիշտ է, հայերը նորաստեղծ եկեղեցին Էջմիածին անվանեցին, բայց Մայր տաճարը նրանց համար դարձյալ մնաց նվիրական վայր հայրենի երկրում։ Հետագայում, վաղարշապատցիներից շատերը տարագրվեցին Թիֆլիս. տարագրման, պատմությունը կապված է ռուսական զորավար Ցիցիանովի երևանյան արշավանքի հետ, երբ նրան չհաջողվեց գրավել բերդը և մտնել Երևան, ապա նա նահանջեց։ Վաղարշապատցիներից շատերը, վախենալով Երևանի սարդարի վրեժխնդրությունից, տեղափոխվեցին Թիֆլիս։ Քաղաքի Հավլաբար կոչվող թաղամասում էլ բնակություն հաստատեցին։ Քաղաքի այս մասում նրանք եկեղեցի կառուցեցին և նորաստեղծ եկեղեցին Էջմիածնեցոց եկեղեցի կոչեցին։
Հայերը օտարության մեջ Էջմիածին անունը վերահաստատել են ոչ միայն Թիֆլիսում, այլ Սպահանում, Վասպուրականում, Եգիպտոսում և այլուր։
Էջմիածին անունով գյուղ կա նաև Վասպուրականում, Թիմար գավառում։ Այս անունով ոչ բարձր լեռ կա Վանից հյուսիս՝ ս. Սահակի լեռից ոչ հեռու։ Վանա լճի արևելյան ափին Լիմ անապատի ուղղությամբ գտնվում է Էջմիածին անունով ավերակ վանք, որը ժամանակին պատկանում էր Լիմ անապատին։ Էջմիածին անունով վանք կա նաև Երզնկայում։
Թե գրականության մեջ, և թե առօրյա խոսակցության ժամանակ հաճախ հավասարության նշան են դնում տաճար և վանք հասկացությունների միջև, որը, իհարկե, ճիշտ չէ: Տաճարի և վանքի տարբերությունն այն է, որ տաճար են կոչվել սկզբնական շրջանում թագավորների կամ իշխանների ապարանքները, իսկ հետո արդեն հեթանոս աստվածերի կռատները։ Ժամանակի ընթացքում, ընդհանրապես տաճար են սկսել կոչվել շքեղ եկեղեցիները։ Վանքը նույնպես կարող է լինել մեծ ու շքեղ եկեղեցի, բայց տարբերությունն այն է, որ վանքին կից լինում է միաբանություն, ուր ապրում են վանականները։ Վերցնենք մեր Էջմիածինը և Հռիփսիմեն։ Առաջինը վանք է, որովհետև նրան կից կա միաբանություն, իսկ Հռիփսիմեն շողշողուն եկեղեցի է։
Մարինե Մխիթարյան 